(TITC) – Giữa những ngọn đồi xanh biếc và suối nước róc rách của núi Cấm (tỉnh An Giang), có một loài cá đặc biệt, mang trong mình câu chuyện kỳ lạ về sự thích nghi và hương vị độc nhất vô nhị. Đó là cá chành dục, một loài cá suối mà ít người dưới xuôi biết đến, nhưng lại là báu vật ẩm thực của người dân bản địa. Không giống những đồng loại phải sống ở sông hồ, kênh rạch, cá chành dục lại lựa chọn chốn non cao này làm nơi định cư, tạo nên một nét độc đáo cho hệ sinh thái và nền ẩm thực của “nóc nhà miền Tây” hùng vĩ.
Loài cá đặc biệt của non cao
Những lần lên núi Cấm thăm thú, tôi có chút bất ngờ khi nghe người bạn bản địa nhắc đến loài cá suối. Dù là dân An Giang, cũng hay thăm thú núi Cấm, nhưng việc nghe đến loài cá độc lạ này vẫn khiến tôi cảm thấy ngờ ngợ. Thực tế, loài cá suối ấy có tên là chành dục, với “giao diện” không khác nhiều so với cá lóc đồng. Tuy nhiên, chính đặc tính sinh sống ở chốn non cao đã tạo nên những đặc điểm khác biệt.
Anh Trần Văn Dang, một người dân bản địa ở ấp Thiên Tuế, xã Núi Cấm, xởi lởi chia sẻ: “Người dưới xuôi lên đây, nghe tới cá chành dục thường nửa tin, nửa ngờ, bởi họ chưa nghe đến bao giờ. Với dân núi Cấm, cá chành dục xuất hiện trong bữa cơm từ rất lâu, như thứ ‘lộc trời’ sẵn có. Loại này có kích thước khá nhỏ, trông y chang cá lóc con. Tuy nhiên, phần vây bụng, vây lưng của chúng có màu sắc khá đặc biệt, thường đỏ, có khi hơi ngả sang màu cam. Vì màu sắc đẹp, một số người còn nuôi loại cá này làm kiểng”.
Theo anh Dang, cá chành dục chủ yếu sống ở các nhánh suối, đường ô nước hoặc những hố bom đọng nước trên núi. Tuy nhiên, người dân quen gọi là cá suối để dễ nhận diện. Khi cá chành dục đẻ, trứng nở ra cá lòng ròng rồi được dẫn đi kiếm ăn từng bầy hệt như cá lóc. Thấy vậy, người dân cũng không bắt vội mà chờ cá con đủ lớn mới tìm câu cá bố mẹ để chế biến món ăn trong gia đình.
Hành trình từ “lộc trời” đến đặc sản
“Hồi tôi mới lên núi sống cách đây hơn 20 năm, cá chành dục nhiều lắm! Muốn ăn, cứ lấy dây chì bẻ làm lưỡi câu, tìm ít mồi trùn rồi đến ô suối nào đó ngồi một chút xíu là bắt dính được 5 – 7 con cá cho bữa cơm. Thời đó, dân trên núi ít quan tâm tới cá chành dục, coi nó như một món ăn dân dã, sẵn có”, anh Dang bồi hồi kể lại.
Về sau, theo sự nổi tiếng của cua núi, ốc núi, cá chành dục cũng dần được biết tới. Nhờ thịt cá ngon, người dân trên núi dùng để đãi khách phương xa nên dần dà chúng trở thành đặc sản. Mà cái gì được gọi là đặc sản thì sẽ có giá cao, nên người ta cứ tranh thủ câu mải miết. Cũng theo người dân bản địa, cá chành dục là loài khá hung dữ. Với các loài cá khác dưới sông hồ, việc đớp mồi và bị hụt một lần đã rất sợ, tuyệt đối không dám đớp mồi lần 2. Nhưng với cá chành dục, vừa đớp mồi mà bị rơi ngược xuống suối, nếu bạn lại quăng câu thì chúng sẽ ăn tiếp lần 2. Do đó, người đi câu kiên trì sẽ bắt được cá chành dục kha khá cho mỗi chuyến đi.
Giá trị ẩm thực và thách thức bảo tồn
Cũng là người định cư trên núi nhiều năm, anh Huỳnh Văn Thanh, ngụ ấp Vồ Đầu cho hay, vì là loài cá duy nhất sống trên núi Cấm nên cá chành dục trở nên độc đáo trong mắt du khách. Nhiều người hiếu kỳ thử lên núi Cấm để câu cả ngày, nhưng không bắt được con nào. Thực tế, việc câu được loài cá này không đơn giản, đòi hỏi phải có kinh nghiệm và biết được những đoạn suối, đường ô nước mà chúng tập trung sinh sống.
“Dân trên núi đi câu cá chành dục bán cho khách hàng với giá khá ‘chát’, từ 300.000 – 400.000 đồng/kg. Bởi, nguồn cá tự nhiên đã khan hiếm hơn ngày trước nên việc kiếm được số lượng theo yêu cầu của khách khá vất vả. Có khi, họ phải đi câu nhiều ngày mới kiếm đủ số lượng khách cần, nên mức giá đó tính ra cũng không đắt lắm”, anh Thanh chia sẻ.
Anh Thanh cũng bật mí, cá chành dục ăn rất ngon và cách chế biến hệt như cá lóc nhưng thịt chúng thơm, dai và có vị ngọt đặc trưng. Khi anh muốn đãi bạn nồi canh chua, sẽ phải đi câu 3 – 4 ngày mới đủ. Bởi vậy, chẳng ai giới thiệu với du khách về loại cá này như cua núi, ốc núi, bởi nguồn cung không ổn định. Hơn nữa, nếu cứ cố tìm bắt để bán cho khách thì chẳng mấy chốc núi Cấm không còn loài cá này sinh sống.
Mở lối đi mới: thuần dưỡng và phát triển bền vững
Việc nguồn cá chành dục tự nhiên ngày càng cạn kiệt đã đặt ra một bài toán lớn về bảo tồn. Tuy nhiên, đã có một số người dân ở ấp Tà Lọt, xã Núi Cấm tìm ra hướng đi mới: thuần dưỡng thành công cá chành dục. Họ đã cung cấp ra thị trường, với khách hàng chủ yếu là các nhà hàng, các đoàn du khách muốn thưởng thức hương vị đặc trưng của loài cá sống ở non cao.
Mô hình này không chỉ giúp bảo tồn nguồn gen quý hiếm của loài cá đặc sản này mà còn mở ra một hướng phát triển kinh tế bền vững cho người dân địa phương. Thay vì khai thác cạn kiệt nguồn lợi tự nhiên, họ có thể chủ động sản xuất, đáp ứng nhu cầu thị trường mà vẫn đảm bảo sự cân bằng sinh thái.
Với ngành chuyên môn, cần có hướng hỗ trợ mô hình này, bởi đây là cách tốt nhất để bảo tồn loại cá đặc sản của địa phương. Từ đó, giúp du khách được tiếp cận, thưởng thức thêm món ngon độc đáo của “nóc nhà miền Tây” hùng vĩ mà không gây hại đến môi trường tự nhiên.
Cá chành dục, từ một món ăn dân dã, giờ đây đã trở thành một biểu tượng của sự trân trọng thiên nhiên và sự khéo léo của con người. Loài cá này không chỉ mang đến hương vị thơm ngon mà còn kể câu chuyện về sự cần mẫn của người dân núi Cấm, về nỗ lực bảo tồn và phát triển một cách hài hòa. Nó là minh chứng sống động rằng, những điều độc đáo nhất đôi khi lại ẩn mình ở những nơi giản dị nhất.
Trung tâm Thông tin du lịch
