Làng nghề bún Vân Cù: Tinh hoa làng nghề truyền thống xứ Huế

Ảnh minh họa: hue.gov.vn

Làng Vân Cù, tọa lạc ven sông Bồ thuộc phường Kim Trà, thành phố Huế, cách kinh thành khoảng 10km về phía Tây Bắc, có lịch sử hơn 500 năm. Theo sách “Ô Châu cận lục”, ban đầu làng có tên Đào Cù, chuyên nghề nung gạch. Sau này, nghề làm bún thịnh hành, làng được gọi bằng tên quen thuộc là làng Bún. Truyền thuyết kể rằng, nghề bún Vân Cù ra đời từ câu chuyện một cô gái khéo léo từ Đàng Ngoài, sau khi trải qua nhiều gian nan đã chọn mảnh đất này để lập nghiệp và truyền dạy bí quyết làm bún cho dân làng, từ đó tạo nên một nghề truyền thống bền vững.

Quy trình và bí quyết làm nên sợi bún trứ danh

Để làm nên sợi bún Vân Cù ngon, người thợ phải trải qua một quy trình công phu và tỉ mỉ. Gạo Khang dân (gạo ruộng) là nguyên liệu chính, được rửa sạch 4-5 lần và ngâm hai ngày. Bí quyết đặc biệt nằm ở việc thêm muối hột sống vào giai đoạn ngâm, giúp bún không bị chua và có vị đậm đà tự nhiên. Sau đó, gạo được giã, gạn lọc thành bột, nấu chín, đánh nhuyễn thành hồ rồi mới cho vào khuôn vặn. Sợi bột được nhúng ngay vào nước sôi và làm nguội bằng nước lạnh. Đặc biệt, tỷ lệ pha bột lọc không theo công thức cố định mà đòi hỏi kinh nghiệm, sự tinh tế của người làm nghề để sợi bún đạt độ dai mềm hoàn hảo, không bở cũng không quá dai.

Ảnh minh họa: hue.gov.vn

Khác với nhiều làng nghề truyền thống khác khắt khe trong việc truyền nghề, làng bún Vân Cù lại vô cùng cởi mở. Các nghệ nhân luôn sẵn lòng chia sẻ kỹ thuật, quy trình, kinh nghiệm cho bất kỳ ai có niềm đam mê, không phân biệt giới tính hay nguồn gốc. Chính sự cởi mở này đã giúp nghề bún Vân Cù lan tỏa và phát triển ở nhiều tỉnh thành khác.

Hiện nay, để đáp ứng nhu cầu thị trường, người dân làng Vân Cù đã ứng dụng máy móc và công nghệ hiện đại vào một số công đoạn sản xuất, giúp tăng năng suất và ổn định chất lượng. Tuy nhiên, để giữ được độ thơm ngon đặc trưng và tạo sự khác biệt, nhiều công đoạn thủ công vẫn được duy trì. Nghệ nhân dân gian Nguyễn Văn Tích nhấn mạnh: “Nếu quá phụ thuộc vào máy móc mà không biết các bí quyết chọn gạo, cách ngâm và ủ, cách vào nước, cách ngửi mùi gạo sau khi ngâm… thì người thợ chưa có những mẻ bún ngon nhất, chất lượng nhất”. Điều này cho thấy sự kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại là chìa khóa để bảo tồn giá trị phi vật thể của làng nghề.

Danh tiếng, giá trị kinh tế và hướng đi bền vững

Sợi bún Vân Cù thành phẩm có màu trắng ngà, mùi thơm dịu của gạo mới xay. Điều đặc biệt là bún Vân Cù không cần cầu kỳ món ăn kèm, đôi khi chỉ một chén nước mắm chanh tỏi ớt cũng đủ làm thực khách nhớ mãi hương vị đặc trưng. Sợi bún tươi Vân Cù được sản xuất và tiêu thụ trong ngày, khẳng định chất lượng và độ tươi ngon vượt trội. Đặc biệt, bún con – thành phẩm của mẻ nước đầu tiên khi luộc – luôn được đánh giá cao nhất.

Ảnh minh họa: Huế ngày nay

Nghề làm bún đã trở thành động lực kinh tế chính của Vân Cù. Mỗi ngày, làng sản xuất từ 25-28 tấn bún, tạo việc làm cho hơn 300 lao động thường xuyên. Nhiều hộ gia đình đã có thu nhập ổn định, đạt từ 25-30 triệu đồng/tháng. Sự phát triển của nghề bún còn thúc đẩy các ngành nghề phụ trợ như xay xát, buôn bán, chăn nuôi và vận chuyển, góp phần nâng cao đời sống và kinh tế địa phương.

Song song với phát triển, việc bảo vệ môi trường và đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm luôn được làng nghề và chính quyền quan tâm. Nước thải được thu gom vào bể lắng lọc đạt chuẩn, rác thải được xử lý bài bản. Các dự án đầu tư hơn 2,8 tỷ đồng xây dựng mương xử lý nước thải và 57 hầm Biogas cho chăn nuôi đã được triển khai. Làng nghề cũng nhận được hỗ trợ đăng ký nhãn hiệu, thương hiệu, logo và mã QR, nâng cao uy tín sản phẩm.

Trong định hướng phát triển bền vững, chính quyền địa phương sẽ lồng ghép các chương trình mục tiêu nông thôn, hỗ trợ hạ tầng kỹ thuật và xử lý môi trường, ưu đãi vốn vay để phát triển sản xuất và nâng cao chất lượng sản phẩm. Mục tiêu là phát huy tối đa tiềm năng, đưa làng nghề bún Vân Cù trở thành một điểm đến trọng điểm của du lịch tham quan và trải nghiệm làng nghề thủ công truyền thống bằng cả đường bộ và đường thủy.

Với những giá trị đặc biệt, Làng nghề Bún tươi Vân Cù được UBND tỉnh Thừa Thiên Huế cũ công nhận là Làng nghề truyền thống từ năm 2014. Mới đây nhất, tháng 12/2024, Nghề làm Bún Vân Cù vinh dự được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là sự công nhận xứng đáng cho một làng nghề không chỉ giữ lửa truyền thống mà còn đóng góp to lớn vào bản sắc ẩm thực và văn hóa Việt Nam.

Trung tâm Thông tin du lịch