(TITC) – Làm sao để phát triển Du lịch nông thôn (DLNT) mà vẫn vẹn nguyên giá trị cội nguồn? Câu chuyện cân bằng đầy thách thức này đang hiện hữu rõ nét tại Ninh Bình – vùng đất cố đô với Quần thể danh thắng Tràng An được UNESCO công nhận, nơi văn hóa lịch sử, tín ngưỡng và làng nghề truyền thống đang ngày đêm hòa mình vào dòng chảy du lịch.
Tam Cốc – Bích Động
Giữ văn hóa bản địa
Để bảo vệ và phát huy giá trị văn hóa bản địa trong bối cảnh phát triển du lịch, Việt Nam đã xây dựng một khung pháp lý tương đối đầy đủ. Các quy định này vừa là “lá chắn” bảo vệ di sản, vừa là “cánh cửa” mở ra cơ hội khai thác bền vững.
Trước hết, Luật Di sản văn hóa năm 2001 (sửa đổi, bổ sung năm 2009) là nền tảng quan trọng nhất. Luật này quy định rõ về việc bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, bao gồm các di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh, di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia, cùng với văn hóa dân gian, nghệ thuật trình diễn truyền thống, tri thức dân gian, lễ hội… Đối với Ninh Bình, nơi có hàng trăm di tích lịch sử – văn hóa, các quy định về khoanh vùng bảo vệ di tích, nghiêm cấm các hành vi xâm hại di sản, hay khuyến khích truyền dạy, trình diễn di sản văn hóa phi vật thể (như hát Chèo, hát Xẩm) có ý nghĩa đặc biệt quan trọng.
Tiếp theo là các quy định pháp luật về du lịch, đặc biệt là Luật Du lịch 2017. Luật này đã dành một chương riêng về phát triển du lịch bền vững, trong đó nhấn mạnh vai trò của việc khai thác hợp lý tài nguyên du lịch, bảo vệ môi trường, giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. Điều này trực tiếp ràng buộc các nhà đầu tư và đơn vị kinh doanh du lịch phải có trách nhiệm với di sản văn hóa và cộng đồng địa phương. Các quy định về quy hoạch du lịch, đầu tư xây dựng các khu, điểm du lịch cũng đều phải tính đến yếu tố bảo tồn văn hóa và cảnh quan thiên nhiên độc đáo của vùng đất này.
Ngoài ra, các Nghị định, Thông tư của Bộ VHTTDL cũng cụ thể hóa các hoạt động liên quan đến quản lý di sản, tổ chức lễ hội, phát triển làng nghề truyền thống. Ví dụ, các quy định về việc công nhận làng nghề truyền thống, chính sách hỗ trợ phát triển nghề thủ công mỹ nghệ (như thêu ren Văn Lâm, cói Kim Sơn), hay quy định về tổ chức và quản lý lễ hội (Lễ hội Hoa Lư) đều là những công cụ pháp lý quan trọng để bảo vệ và phát huy các giá trị văn hóa, phục vụ phát triển du lịch một cách có kiểm soát.
Tuy nhiên, thách thức đặt ra là việc thực thi các quy định này còn nhiều bất cập. Sự thiếu hụt nguồn lực tài chính, nhân lực chuyên môn, cùng với nhận thức chưa đồng đều của người dân và doanh nghiệp, đôi khi khiến các quy định chưa thực sự đi vào đời sống một cách hiệu quả, dẫn đến những hệ lụy như thương mại hóa quá mức hoặc mai một bản sắc.
Du lịch nông thôn ở Ninh Bình có nhiều tiềm năng phát triển gắn với các làng nghề, di tích và cuộc sống bản địa. Việc khai thác di sản văn hóa (như các ngôi chùa cổ, lễ hội) cho mục đích du lịch có thể dẫn đến tình trạng “thương mại hóa” quá mức, làm mất đi tính thiêng liêng, nguyên bản. Lượng du khách đông đảo tạo áp lực lớn lên môi trường tự nhiên, đặc biệt là tại các khu vực nhạy cảm như Quần thể danh thắng Tràng An. Vấn đề xử lý rác thải, nước thải, và quản lý mật độ du khách là bài toán nan giải. Các làng nghề thủ công đối mặt với sự cạnh tranh từ sản phẩm công nghiệp, thiếu lớp kế cận và nguy cơ sản xuất hàng loạt kém chất lượng để phục vụ du lịch.
Mặc dù có nhiều điểm du lịch nổi tiếng, nhưng hệ thống homestay, dịch vụ du lịch nông thôn ở một số khu vực chưa thực sự đồng bộ và chuyên nghiệp. Chính quyền và người dân cần tìm được điểm cân bằng giữa việc khai thác du lịch để tạo thu nhập và việc bảo tồn nguyên trạng các giá trị văn hóa, môi trường.
Và sự đồng điệu giữa người và đất
Trong bối cảnh đó, khu vực Tam Cốc – Bích Động và làng nghề thêu ren Văn Lâm (thuộc Hoa Lư, Ninh Bình) nổi lên như một trường hợp điển hình về nỗ lực cân bằng giữa phát triển du lịch và bảo tồn giá trị bản địa. Tại Tam Cốc – Bích Động, hình thức du lịch chèo thuyền trên sông Ngô Đồng được quản lý chặt chẽ. Các thuyền viên hầu hết là người dân địa phương, không chỉ là người lái thuyền mà còn là người kể chuyện về cảnh quan, văn hóa vùng đất. Điều đặc biệt là du khách được trải nghiệm không gian nguyên sơ, không bị ảnh hưởng bởi các công trình bê tông hóa hay hoạt động thương mại ồn ào. Các quy định về bảo vệ cảnh quan, không vứt rác xuống sông được tuân thủ nghiêm ngặt. Đây là sự kết hợp giữa cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ và vai trò của cộng đồng trong việc duy trì trải nghiệm du lịch.
Gắn liền với Tam Cốc là làng nghề thêu ren Văn Lâm, một làng nghề truyền thống lâu đời. Thay vì chỉ là nơi sản xuất, Văn Lâm đã trở thành một điểm đến du lịch nông thôn hấp dẫn. Du khách đến đây không chỉ được mua sắm các sản phẩm thêu ren tinh xảo mà còn có cơ hội tham quan quy trình làm ra sản phẩm, gặp gỡ các nghệ nhân, và thậm chí tự tay thử thêu những đường nét cơ bản. Việc du khách trực tiếp trải nghiệm giúp họ hiểu hơn về giá trị lao động, sự tinh xảo của sản phẩm, từ đó nâng cao giá trị của làng nghề và tạo nguồn thu nhập ổn định cho người dân, thúc đẩy họ giữ gìn và phát triển nghề truyền thống.
Để đạt được điều này, chính quyền địa phương và cộng đồng đã thực hiện nhiều biện pháp: Xây dựng quy chế quản lý di sản và du lịch cụ thể cho từng khu vực, đảm bảo tính bền vững; Khuyến khích và hỗ trợ người dân tham gia làm du lịch cộng đồng, từ homestay đến dịch vụ chèo thuyền, bán đặc sản địa phương; Tổ chức các lớp truyền nghề, đặc biệt là nghề thêu ren, để giữ gìn và phát triển kỹ năng cho thế hệ trẻ; Nâng cao ý thức bảo vệ môi trường và giữ gìn cảnh quan cho cả người dân và du khách; Kiểm soát chặt chẽ các hoạt động xây dựng để đảm bảo không phá vỡ cảnh quan và không gian văn hóa.
Tuy nhiên, Ninh Bình vẫn không ngừng đối mặt với thách thức về quản lý lượng khách du lịch khổng lồ, đặc biệt vào mùa lễ hội, để tránh tình trạng quá tải và ảnh hưởng đến môi trường tự nhiên, văn hóa. Bài học từ Ninh Bình cho thấy, thành công trong bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa bản địa trong du lịch nông thôn đòi hỏi một tầm nhìn dài hạn, sự kết hợp hài hòa giữa chính sách pháp luật, sự vào cuộc của chính quyền, ý thức cộng đồng và sự hỗ trợ từ các tổ chức, cá nhân.
Ninh Bình đang đứng trước cơ hội lớn để trở thành điểm sáng về du lịch nông thôn gắn với di sản và lịch sử. Để làm được điều đó, cần tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý về quản lý du lịch nông thôn, đặc biệt là các quy định về bảo tồn kiến trúc cổ, làng nghề truyền thống và các giá trị văn hóa phi vật thể. Đồng thời, cần tăng cường năng lực thực thi pháp luật, nâng cao nhận thức cho cộng đồng và doanh nghiệp.
Đặc biệt, việc học hỏi từ những mô hình thành công như Tam Cốc – Bích Động và làng nghề Văn Lâm, nhân rộng các cách làm hay, đồng thời phát huy những nét đặc trưng riêng của từng vùng, từng làng nghề sẽ là chìa khóa để Ninh Bình giữ vững “hồn cốt” bản địa trong từng bước phát triển của du lịch nông thôn, mang lại lợi ích bền vững cho người dân và góp phần bảo tồn di sản văn hóa cho các thế hệ mai sau.
Trung tâm Thông tin du lịch
